"भारतीय स्वातंत्र्य हा फक्त सत्तांतर नव्हे, तर सांस्कृतिक पुनरुज्जीवन होता."- आपला स्वातंत्र्यलढा हा दोन संस्कृतीतील संघर्ष होता. आपण औद्योगिक संस्कृतीच्या आंधळ्या अनुकरणाऐवजी भारतीय तत्त्वज्ञानावर आधारित जीवनशैली विकसित करायला हवी होती. 

- नानाजी देशमुख

८ ऑक्टोबर  १९७८ रोजी पाटणा येथे लोकनायक श्री जयप्रकाश नारायण यांच्या उपस्थितीत आणि बिहारचे मुख्यमंत्री माननीय श्री कर्पुरी ठाकूर यांच्या अध्यक्षतेखाली 'जय मातृभूमी' साप्ताहिकाच्या उद्घाटनप्रसंगी श्री नानाजी देशमुख यांचे भाषण. 

"नानाजींनी सत्तेचे आणि पदाचे लोभ सोडून जनतेची सेवा करण्याच्या घेतलेल्या निर्णयाचे मी मनापासून स्वागत करतो. सध्याच्या परिस्थितीत हा निर्णय विशेष महत्त्वाचा आणि उपयुक्त आहे. देशसेवेची भावना असलेले तरुण राजकारणी नानाजींचे अनुकरण करतील अशी मला आशा आहे." 

... जयप्रकाश नारायण 

२० एप्रिल १९७८ रोजी राजधानीमध्ये पत्रकारांसमोर मी माझ्या भावना व्यक्त केल्या. तरुण पिढीच्या कार्यशक्तीला विधायक दिशा देण्यासाठी काही ज्येष्ठ आणि प्रभावशाली नेत्यांनी स्वतःला सरकारपासून वेगळे करून विधायक कार्यात गुंतवावे आणि समाजासमोर एक जिवंत उदाहरण ठेवावे. याच विचाराने, देशाची  सामाजिक-आर्थिक पुनर्रचना करावी या दृष्टीने, एक सामान्य कार्यकर्ता म्हणून माझे उर्वरित आयुष्य तरुण पिढीच्या सहकार्याने काही सर्जनशील प्रयोगांमध्ये घालवायचे असा वैयक्तिक संकल्प मी जाहीर केला आहे.

माझ्या या विनम्र घोषणेकडे संपूर्ण देशाचे लक्ष वेधले गेले, ही बाब माझ्यासाठी अत्यंत समाधानकारक आणि उत्साहवर्धक आहे. देशभरातील वृत्तपत्रांत, युवा संघटनांत, तसेच राजकीय आणि बौद्धिक वर्तुळांत या घोषणेवर व्यापक चर्चा आणि प्रतिक्रिया उमटल्या. मी या राष्ट्रीय चर्चेचे स्वागतच करतो. कारण ही चर्चा माझ्यासाठी अतिशय प्रेरणादायी आणि विचारप्रवर्तक ठरली आहे. माझ्या मूळ कल्पनेचे स्वागत झाले असले तरी काही लोकांचा यावर अजूनही विश्वास बसत नाही. आयुष्याचा मोठा भाग राजकारणात घालवल्यानंतर आणि त्यात प्रगती साधल्यानंतर, एखादा राजकारणी खरोखर विधायक कार्यात स्वतःला समर्पित करू शकतो का - हा प्रश्न त्यांच्या मनात आहे. एवढेच नव्हे, तर हा विचार स्वच्छ मनाने अमलात आणता येईल का, यावरही त्यांना शंका आहे. या विधानामागे काही राजकीय डावपेच असावेत, अशीही शंका काहींच्या मनात निर्माण झाली आहे. काहींनी  या घोषणेला सत्ताधारी पक्षाच्या अंतर्गत स्पर्धेच्या राजकारणाशी जोडले, तर काहींनी हे काही नेत्यांना सत्तेपासून दूर ठेवण्याचे षड्यंत्र मानले. मात्र, या संशयी बांधवांना मी कोणताही दोष देत नाही. त्यांच्या मनातील या शंका, भारतीय राजकीय व्यवस्थेवर असलेल्या अविश्वासाचे आणि आजच्या राजकीय संस्कृतीचे प्रतिबिंब आहेत. या अविश्वासाला समाज नव्हे, तर स्वतः राजकीय नेतृत्वच कारणीभूत आहे.

तर्काची नव्हे तर कृतीची गरज आहे 

केवळ शाब्दिक युक्तिवादाने या शंकांचे निरसन होणे शक्य नाही, असे माझे मत आहे. त्यासाठी शब्द आणि कृती यामधील तफावत दूर करावी लागेल. इतर राजकीय कार्यकर्त्यांबाबत मी काहीही बोलू शकत नाही. मात्र, माझ्या बाजूने मी माझ्या देशवासीयांना सांगणे आवश्यक समजतो की, माझा संकल्प प्रत्यक्षात आणण्याची वेळ आता आली आहे. ११ ऑक्टोबर १९७८ रोजी मी ६२ वर्षांचा होणार आहे. गेल्या वर्षी, मी ६१ वर्षांचा झालो, तेव्हा माझ्या मनात हा संकल्प आकार घेत होता. तेव्हापासून मी या दिशेने माझे मन आणि बुद्धी यांची तयारी करत आहे आणि माझ्या सध्याच्या राजकीय जबाबदाऱ्यांतून हळूहळू मुक्त होत आहे. ११ ऑक्टोबरपासून मी स्वतःला सत्ता आणि पक्षीय राजकारणापासून दूर ठेवेन आणि माझा वेळ आधीपासून सुरू असलेल्या, तसेच गरजेनुसार नव्याने हाती घेतल्या जाणाऱ्या सर्जनशील उपक्रमांसाठी समर्पित करेन असे मी आता घोषित करू इच्छितो.

माझ्या सार्वजनिक घोषणेवरून गेल्या वर्षी एप्रिल महिन्यात उफाळून आलेल्या राष्ट्रीय चर्चेचा अभ्यास केल्यानंतर, देशवासीयांनी माझ्या  भावना समजून घेणे आवश्यक आहे, असे मला वाटते. या निर्णयाची माहिती देताना मी देशवासीयांना माझी संपूर्ण विचारप्रक्रियाही स्पष्टपणे समजावून सांगितली पाहिजे. मी हा निर्णय का घेतला याचे हे स्पष्टीकरण, एका अर्थाने, २० एप्रिल १९७८ रोजी केलेल्या माझ्या सूत्रात्मक विधानाचे विस्ताररूप ठरेल.

४४ वर्षांपूर्वी, म्हणजे १९३४ मध्ये, विद्यार्थी असताना माझे जीवन सार्वजनिक कार्याशी जोडले गेले. त्या वेळी देशात स्वातंत्र्य चळवळीची आंदोलने चालू होती. भावनाशील तरुणांच्या हृदयात स्वातंत्र्याबाबत तीव्र तळमळ होती. त्या संघर्षाच्या काळात तरुणांच्या मनात अनेक उदात्त आणि आकर्षक स्वप्ने तरळत होती. आज, स्वातंत्र्यानंतर ३१ वर्षांनी जेव्हा मी स्वतंत्र भारताची परिस्थिती पाहतो, तेव्हा माझ्या मनात एक प्रश्न उभा राहतो. ज्या भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी अनेक पिढ्यांनी दीर्घ आणि कठीण लढा दिला, तो भारत असाच दिसणार होता का? दयानंद, विवेकानंद, गांधीजी, लोकमान्य टिळक आणि नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांच्या विचारांनी आणि त्यागमय जीवनाने देशाच्या स्वातंत्र्यलढ्याला आकार दिला. त्या महापुरुषांच्या नजरेत आजचा भारत आला, तर त्यांना काय वाटेल? त्यांना त्यांच्या स्वप्नांची पूर्तता दिसेल का? 

स्वातंत्र्याचा लढा कशाकरता? 

जेव्हा मी स्वातंत्र्य चळवळीच्या मूळ प्रेरणांचा शोध घेण्याचा प्रयत्न करतो, तेव्हा मी प्रश्नांच्या चक्रव्यूहात अडकतो. पुढील काही मुद्दे  माझ्या समोर येतात: 

१. आपला स्वातंत्र्यलढा केवळ परकीयांकडून सत्ता हिसकावून घेण्यासाठीचा राजकीय संघर्ष नव्हता. तो दोन संस्कृतींमधील संघर्ष होता. खऱ्या अर्थाने ते एक सांस्कृतिक युद्ध होते. ब्रिटिश साम्राज्यवादाच्या स्थापनेबरोबरच भारतात पश्चिमेतून उदयास आलेल्या औद्योगिक संस्कृतीचा प्रवेश झाला. एकोणिसाव्या शतकातील भारतीय विचारवंतांनी या संस्कृतीला एक नवे आव्हान म्हणून स्वीकारले. या औद्योगिक संस्कृतीच्या महापुरात भारत वाहून जाईल, असे स्वातंत्र्यलढ्यातील नेत्यांना वाटत नव्हते. तर भारताचे महान तत्त्वज्ञान, वैज्ञानिक समाजरचना आणि पूर्वजांनी दिलेला अनुभव यातून मानवी मूल्यांवर आधारित, आधुनिक काळाशी सुसंगत अशी नवी सामाजिक रचना निर्माण करता येईल असे त्यांचे मत होते. अशी नवीन रचना केवळ आपल्यासाठी नाही तर उर्वरित जगासाठीही अनुकरणीय ठरेल. नियतीने भारतासाठी निश्चित केलेले हे जीवन ध्येय पूर्ण करण्यासाठीच भारत स्वातंत्र्यासाठी लढत आहे असे विवेकानंद, अरबिंदो, टिळक आणि गांधी यांसारख्या महापुरुषांनी वेळोवेळी स्पष्ट केले होते. त्यामुळे भारताचे स्वातंत्र्य केवळ आपल्या हितासाठी नव्हे, तर संपूर्ण जगासाठीही आवश्यक आहे.

२. स्वातंत्र्यासाठी लढत असतानाही, भारतातील विचारवंत  भविष्यातील सामाजिक रचनेसाठी आवश्यक नियामक तत्त्वे आणि आदर्श शोधण्यात गुंतले होते. कोट्यवधी दारिद्र्यरेषेखालील भारतीयांना जीवनाच्या किमान गरजा उपलब्ध करून देण्यासाठी आणि त्यांना अधिक चांगल्या जीवनाकडे वाटचाल करता यावी, यासाठी उपाययोजना करणे आवश्यक आहे. शतकानुशतके चालत आलेली सामाजिक आणि आर्थिक विषमता दूर करण्यासाठी प्रयत्न करणे हे देखील तेवढेच महत्त्वाचे आहे. आधुनिक विज्ञानामुळे उपलब्ध झालेल्या विविध भौतिक सुखसोयी आणि गॅजेट वापरत असतानाही, ‘साधी राहणी, उच्च विचारसरणी’ हा आदर्श डोळ्यासमोर ठेवून वैयक्तिक व कौटुंबिक जीवनाचा दर्जा टिकवून ठेवणे आवश्यक आहे. समाजासाठी योग्य मूल्यमानके ठरवणे आणि एखाद्या व्यक्तीच्या भौतिक व आध्यात्मिक विकासाचे संतुलन राखणे हेही राष्ट्रीय पुनर्रचनेतील महत्त्वाचे अंग आहे.

३. धर्म, भाषा, प्रादेशिकता आणि जातिवाद यांमुळे निर्माण होणारे मतभेद विसरून, सर्व देशवासियांनी भक्तीच्या गंगेत एकरूप होऊन, एकसमान आणि सशक्त राष्ट्रीय जीवन प्रस्थापित करणे आवश्यक आहे.

४. राष्ट्रीय एकात्मता बळकट करणारी आणि प्रत्येक भारतीयाला राष्ट्रनिर्माण व राष्ट्रीय व्यवस्थापनाच्या प्रक्रियेत सक्रिय सहभागी होण्याची संधी देणारी राजकीय व घटनात्मक रचना तयार करणे आवश्यक आहे.

५. राष्ट्राच्या आर्थिक, सामाजिक आणि राजकीय रचनेचे प्रतिबिंब असणारे नागरिक घडवणारी शिक्षण प्रणाली विकसित करणे आवश्यक आहे.

स्वातंत्र्यलढ्याच्या काळातील या प्रेरणेच्या पार्श्वभूमीवर, स्वतंत्र भारताचे आजचे चित्र पाहिल्यावर आपल्याला काय दिसते? राष्ट्राच्या  मूळ उद्दिष्टांच्या दिशेने आपण खरोखर एकतरी पाऊल पुढे टाकले आहे का? राष्ट्रीय जीवनाच्या कोणत्याही क्षेत्रात; मग ते आर्थिक, सामाजिक, राजकीय किंवा शैक्षणिक असो, आपण आपल्या आदर्शांनुसार कोणतेही मौलिक कार्य उभे करू शकलो आहोत का?

गेल्या तीस वर्षांत जीवनाच्या प्रत्येक क्षेत्रात प्रगतीच्या नावाखाली जे काही घडले, त्याला पाश्चात्य अर्थशास्त्राचे आंधळे अनुकरण, असेच म्हणावे लागेल. स्वातंत्र्यचळवळीच्या मूळ प्रेरणांपासून प्रत्यक्ष कृतीत मात्र भारताने इतके दूर जावे, याचे कारण काय? या प्रेरणा चुकीच्या होत्या की आपण त्या प्रेरणांबद्दल शाब्दिक निष्ठा जाहीर करत राहिलो, पण प्रत्यक्षात त्यांच्या पासून भरकटत गेलो?"

काळानुरूप समाजरचना तयार करण्याचे कार्य केवळ बौद्धिक कसरतीने पूर्ण होणे शक्य नाही. बाहेर तयार झालेल्या विचारसरणीच्या चौकटीतून स्वतंत्र राष्ट्र कधीच उभे राहू शकत नाही. त्यासाठी वैयक्तिक, कौटुंबिक आणि सामूहिक क्षेत्रात दीर्घ आणि बहुविध प्रयोगांची आवश्यकता असते. व्यावहारिक प्रयोगशाळेतील भट्टीतून तावून सुलाखून नव्या बांधणीचा साचा तयार करता येतो. ब्रिटिश साम्राज्यवादाविरुद्ध भारताच्या संघर्षात दोन प्रवाह एकाच वेळी चालू होते. एक होता राजकीय चळवळींचा आणि दुसरा सर्जनशील प्रयोगांचा. बंगालच्या फाळणीच्या आंदोलनानंतर राष्ट्रीय शिक्षण क्षेत्रात अनेक प्रयोग सुरू झाले होते. गांधीजींनी अन्न आणि निवारा या प्राथमिक गरजांपासून ते आर्थिक व सामाजिक रचनेपर्यंत, राष्ट्रीय पुनर्रचनेच्या दिशेने अनेक प्रयोग हाती घेतले होते.

खरे तर गांधीजींच्या दृष्टिकोनातून हे सर्जनशील प्रयोग राजकीय संघर्षापेक्षा कमी महत्त्वाचे नव्हते. त्यांच्यासाठी राजसत्ता ही राष्ट्रनिर्मितीच्या अनेक साधनांपैकी केवळ एक साधन होती, सर्वस्व नव्हे. त्यामुळे राजकारण हे त्यांच्या कार्याचे केंद्रबिंदू नसून केवळ पूरक अंग होते.

सत्ता केंद्रित राजकारणाचा उदय 

स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर 'सत्ता' हेच राष्ट्र उभारणीचे प्रमुख साधन मानले गेले. त्यामुळे संपूर्ण सार्वजनिक जीवनावर सत्तेच्या राजकारणाचा प्रभाव पसरला. परिणामी, गेल्या २८ वर्षांत सामाजिक, शैक्षणिक किंवा राष्ट्रीय जीवनाच्या अन्य कोणत्याही क्षेत्रात सर्जनशील नेतृत्व विकसित होऊ शकले नाही. सत्तेत प्रवेश करणे हेच बहुतांश लोकांचे ध्येय बनले. संसद आणि विधानसभेतील सुमारे ५,००० जागांसाठी चालणारा संघर्ष आणि त्यासाठीची हेराफेरी हेच राजकारण ठरले. येन केन प्रकारेण निवडणुका जिंकणे, विधानसभेत किंवा लोकसभेत प्रवेश मिळवणे, आणि त्यानंतर मंत्रिपदाच्या दिशेने वाटचाल करणे हेच आजच्या राजकीय कार्यकर्त्यांचे ध्येय आहे. सत्ता मिळवणे आणि ती हातातून निसटू न देणे हेच आजच्या बहुतांश भारतीय राजकारण्यांचे  ध्येय आहे. जनतेच्या जीवनाशी थेट संबंध साधून सामाजिक-आर्थिक परिवर्तन घडवण्याऐवजी निदर्शने, विरोधासाठी विरोध आणि हेराफेरीच्या मार्गाने निवडणुका जिंकण्यालाच महत्त्व प्राप्त झाले. देशासमोरील सामाजिक-आर्थिक समस्यांचा सखोल विचार करण्याऐवजी मतभेदांवर आधारित निष्ठा भडकवत, आकर्षक आश्वासने देत आणि प्रक्षोभक घोषणांद्वारे जनतेची दिशाभूल करत असे नेते प्रेस आणि बनावट सभा यांच्या आधारे पुढे येत आहेत. 

हेराफेरी आणि आंदोलनातून निर्माण झालेले नेतृत्व राष्ट्रउभारणीसाठी उपयुक्त ठरू शकत नाही. सत्तेचा विधायक उपयोग करायचा असल्यास, राज्यकर्त्याला समस्यांचे स्वरूप समजून घेता यावे लागते. त्यांचे निराकरण लोकसहभागाच्या माध्यमातून कसे करता येईल, याचे व्यावहारिक ज्ञान आवश्यक असते. दुर्दैवाने, सध्याच्या राजकीय कार्यपद्धतीत अशा दृष्टीचा अभाव आहे. कारण निवडणुका येनकेन प्रकारेण जिंकणे हाच राजकीय यशाचा एकमेव निकष मानला जात आहे.

याचाच परिणाम म्हणून, गेल्या तीस वर्षांत स्वातंत्र्याच्या मूळ प्रेरणा आणि आदर्शांनुसार राष्ट्राच्या सामाजिक-आर्थिक पुनर्रचनेचा पाया घालण्यात आलेला नाही. उलट, भारतीय राजकारणी धार्मिक भेदांच्या आधारे, राष्ट्रीय एकात्मता कमकुवत करण्याची गंभीर चूक करत आहेत. सामाजिक, आर्थिक आणि धार्मिक भेद टिकवून ठेवण्यातच राजकारण्यांना आपला स्वार्थ दिसत आहे. त्यामुळे आजच्या राजकारणातून राष्ट्राच्या सामाजिक-आर्थिक पुनर्रचनेचे उद्दिष्ट गाठणे तर दूरच, परंतु उरलेली राष्ट्रीय एकात्मताही धोक्यात आली आहे. या परिस्थितीला कोणत्याही विशिष्ट विचारधारेस, पक्षास किंवा व्यक्तीस दोष देता येणार नाही. ही परिस्थिती सध्याच्या राजकीय वातावरणाची परिणती आहे.

एकूण क्रांतीची चळवळ का? 

सर्वप्रथम लोकनायक जयप्रकाशजींनी देशाच्या या रोगाचे मूळ ओळखले. गेल्या तीस वर्षांतील आपला राष्ट्रीय प्रवास ही दिशाहीन  भटकंती आहे, असे त्यांना वाटले. स्वातंत्र्य चळवळीदरम्यान ठरवलेल्या राष्ट्रीय उद्दिष्टांशी या प्रवासाचा संपर्क तुटला असून तो सत्तेभोवती फिरणाऱ्या भोवऱ्यात अडकला आहे. अशा परिस्थितीत चांगले, शिस्तबद्ध आणि उद्देश पूर्ण राष्ट्रीय जीवन निर्माण करणे अशक्य आहे. म्हणूनच 'सर्वंकष क्रांती'चा नारा देत लोकनायकांनी जीवनाच्या प्रत्येक क्षेत्रात राष्ट्रीय आदर्शांची नव्याने व्याख्या करण्यावर भर दिला. लोकनायक जयप्रकाशजींच्या संपूर्ण क्रांती आंदोलनाचा उद्देश एका पक्षाला हटवून दुसऱ्या पक्षाला सत्तेवर आणणे हा नव्हता, तर सत्ताकेंद्री निरोगी पर्याय शोधणे आणि राजकीय सत्तेपेक्षा विधायक लोकशक्तीचे महत्त्व पुन्हा प्रस्थापित करण्यासाठी एक सक्षम विधायक चळवळ उभारणे हा होता.

तपस्वी, तिरस्कारहीन, निःस्वार्थी, पारदर्शी आणि  स्वातंत्र्यलढ्याच्या अग्रभागी असलेल्या जयप्रकाशीजींनी पुन्हा रिंगणात उडी घेतली. त्यामुळे लोकांमध्ये, विशेषतः तरुण पिढीमध्ये, अभूतपूर्व आशावाद आणि उत्साह निर्माण झाला. राजकीय दृष्टिकोनातून जवळजवळ निर्जीव घोषित करण्यात आलेले जयप्रकाशजी भारतीय सार्वजनिक जीवनातील सर्वात प्रभावी शक्ती म्हणून रातोरात उदयास आले. त्यांची  खिल्ली उडवणाऱ्या राजकारण्यांना आणि पक्षांनाही त्यांच्या मागे उभे राहण्याचा निर्णय घ्यावा लागला. गेल्या तीस वर्षांतील राजकीय वातावरणाबद्दल राष्ट्रीय मानसामध्ये तिरस्कार निर्माण झाला होता आणि लोक पर्याय शोधण्यासाठी आतुर झाले होते. जयप्रकाशजींचे हे अचानक झालेले पुनरुज्जीवन याचे ठोस लक्षण होते. 

जयप्रकाशजींच्या व्यक्तिमत्वामुळे भारतीय राजकारणाला काही काळ पुन्हा नैतिक पाठबळ मिळाले. त्यांच्या नैतिक बळामुळेच एक भक्कम जनआंदोलन उभे राहिले. सत्तेची खुर्ची डळमळू लागली आणि स्वसंरक्षणासाठी आणीबाणी जाहीर करून लोकशाहीच्या पाठीत खंजीर खुपसण्यात आला. आणीबाणीतील अत्याचारांवरील तीव्र प्रतिक्रियांमुळे आणि जेपींच्या आंदोलनामुळे निर्माण झालेल्या नैतिक वातावरणामुळे केंद्रातील सत्तेचे अभूतपूर्व व अकल्पनीय परिवर्तन घडू शकले.

सत्ता बदलली पण राजकारण तसेच राहिले 

जयप्रकाश यांच्या नेतृत्वाखाली आणि संपूर्ण क्रांती आंदोलनाच्या पार्श्वभूमीवर घडलेल्या सत्ता परिवर्तनामुळे राष्ट्राच्या उज्ज्वल भवितव्याबाबत पुन्हा एकदा १९४७ पूर्वी स्वातंत्र्यप्राप्तीच्या काळात निर्माण झालेल्या उत्साहाचे आणि आशावादाचे वातावरण निर्माण झाले होते. या परिस्थितीचा सकारात्मक उपयोग करून राष्ट्राच्या कार्यपद्धतीत उत्साह निर्माण करता आला असता. योग्य दिशा देऊन जनशक्तीच्या आधारे उदात्त सार्वजनिक जीवनाची स्थापना करणे शक्य होते. पण दुर्दैव असे की, लोकनायकांची संपूर्ण क्रांतीची चळवळ संपुष्टात आली आणि देशाचे राजकीय नेतृत्व पुन्हा सत्ता प्राप्तीच्या संघर्षात अडकले. जागृत जनशक्ती निर्माण करण्यासाठी दिलेली लोकनायकांची साद विफल ठरली. सत्ता केंद्रित राजकारणाला पर्याय शोधणारी क्रांतिकारी चळवळ सत्तेच्या आणि पक्षीय राजकारणाच्या भोवऱ्यात अडकली. संपूर्ण क्रांती आंदोलनाचा कणा मानले गेलेले युवकही तिकीट आणि मंत्रीपदाच्या रांगेत उभे राहू लागले. पुन्हा एकदा सामाजिक-आर्थिक परिवर्तनाचे एकमेव साधन म्हणून राज्यसत्तेची मांडणी झाली आणि सत्ताधारित राजकारण संपूर्ण सार्वजनिक जीवनाचा केंद्रबिंदू बनले. परिणामी, तिकीट व मंत्रिपदासाठी धावपळ, राजकीय हितसंबंधांची पूर्तता, जातिवाद, भाषावाद, प्रादेशिकता, जातीयता यांसारखे राक्षस उभे करण्याचे देशद्रोही प्रयत्न सुरू झाले. चारित्र्यहीनतेची प्रक्रिया पुन्हा सक्रिय झाली. आणीबाणीच्या भट्टीत पोळूनही भारताच्या राजकीय संस्कृतीत गुणात्मक बदल घडून आला नाही. तेच जुने, घृणास्पद राजकारण परत आले, यापेक्षा दुर्दैवाची गोष्ट दुसरी कोणती असू शकते? खरे तर आजच्या राजकीय वातावरणात चारित्र्यसंपन्न राजकीय संस्कृती उदयास येणे अशक्यच आहे. 

काळाची गरज 

राजकारणातील या घसरणीचा आणि गोंधळाचा तरुण पिढीवर अपेक्षित परिणाम झाला. क्रांतिकारी चळवळीत उदयास आलेली, आणि हुकूमशाही विरुद्ध लढताना धैर्य आणि त्याग दाखवणारी हीच तरुण पिढी आज पुन्हा एकदा भरकटली आहे. सक्षम नेतृत्वाअभावी पुन्हा एकदा उद्दिष्टहीन आंदोलन, अराजकता आणि विनाशाच्या मार्गावर तिची वाटचाल सुरू आहे.

तरुण पिढीचे बळ विधायक कार्याकडे वळवायचे असल्यास, कृतीची  ठोस उदाहरणे त्यांच्या समोर मांडावी लागतील. 'सत्ता ही सर्वस्व नाही' हे त्यांना समजावून सांगावे लागेल. हे लक्षात घेऊन, २० एप्रिल १९७८  रोजी दिलेल्या माझ्या निवेदनात मी नम्रपणे सुचवले होते की, काही ज्येष्ठ आणि प्रभावशाली राजकारण्यांनी स्वेच्छेने सत्ता सोडावी आणि विधायक कार्याचे ठोस उदाहरण तरुण पिढीसमोर मांडावे, जेणेकरून या परिस्थितीला नवे वळण देता येईल.

गेल्या तीस वर्षांच्या अनुभवांच्या प्रकाशात, आपण आता हे कटू सत्य खुलेपणाने आणि प्रांजळपणे स्वीकारले पाहिजे. आत्मविश्वास व दृढनिश्चयाने विधायक कार्याच्या विकासात सहभागी झाले पाहिजे. जनतेला आता तीव्रतेने जाणवू लागले आहे की, यापुढे आंदोलनात पारंगत असलेल्या नेतृत्वाची गरज नाही; तर विधायक वृत्ती असलेले, सर्जनशील प्रयोगांच्या भट्टीत तयार झालेले नेतृत्वच आवश्यक आहे. म्हणूनच आपल्याला आता केवळ सर्जनशील पद्धतींचाच अवलंब करावा लागेल. हीच पद्धत समाजातील सर्जनशील प्रवृत्ती असलेल्या तरुण नेतृत्वाला आकर्षित करू शकेल. आज देशाला याचीच सर्वाधिक गरज आहे.

माझा संकल्प 

आजच्या परिस्थितीत ही अवघड जबाबदारी कोण उचलणार? लोकनायकांच्या तब्येतीची परिस्थिती पहिली, तर हा भार त्यांच्यावर टाकणे म्हणजे त्यांच्यावर अन्याय ठरेल. लोकनायकांच्या आदर्शांवर खऱ्या अर्थाने श्रद्धा असलेल्या व्यक्तींनीच ही जबाबदारी स्वीकारून, विधायक जनशक्ती निर्माण करण्याचे त्यांचे स्वप्न त्यांच्या हयातीतच साकार करण्यासाठी आपली संपूर्ण शक्ती वापरली पाहिजे.

लोकनायकांच्या संपूर्ण क्रांतीच्या आवाहनाकडे सर्वप्रथम आकर्षित झालेल्या मूठभर राजकीय कार्यकर्त्यांपैकी मी एक होतो. याचा मला खूप अभिमान आणि समाधान आहे. अनेक वर्षे मी निवडणुकीच्या राजकारणाचा एक अविभाज्य भाग होतो. संपूर्ण क्रांतीच्या आवाहनाकडे असलेले माझे आकर्षण नेमके कुठून आले, याचा शोध घेण्यासाठी मी कधी माझ्या भूतकाळाकडे पाहतो. 

ज्या संघटनात्मक प्रक्रियेतून मी सार्वजनिक जीवनात प्रवेश केला, ती रचनात्मक होती. ती उदात्त जीवनमूल्यांच्या आधारावर संपूर्ण राष्ट्र उभारणीच्या उद्देशाने प्रेरित होती. १९५० मध्ये स्वातंत्र्यानंतर जेव्हा मी राजकारणात प्रवेश केला, तेव्हा तो निवडणुका लढवून सत्ता मिळवण्याच्या हेतूने नव्हता. राजकारण आणि शासन हे राष्ट्र उभारणीची विधायक माध्यमे बनावीत, यासाठी माझे विनम्र योगदान द्यावे, अशी माझी इच्छा होती. मार्च १९७७ मध्ये आदरणीय जेपींच्या आदेशाने मला प्रथमच निवडणूक लढवावी लागली, तेही आणीबाणीच्या हुकूमशाहीमुळे निर्माण झालेल्या भीती आणि दहशतीचे आव्हान स्वीकारण्याच्या सक्तीमुळे. आजच्या राजकारणातून ना विधायक नेतृत्व उदयास येऊ शकते, ना सरकार विधायक साधन बनू शकते. २८ वर्षांच्या राजकीय कार्यपद्धतीचा बारकाईने अभ्यास केल्यानंतर मी या निष्कर्षाप्रत आलो आहे.  

यावर उपाय म्हणून सध्याच्या राजकीय व्यवस्थेच्या जागी एक पर्यायी, रचनात्मक व्यवस्था शोधावी लागेल. माझ्या मर्यादित क्षमतेची आणि कमकुवतपणाची पूर्ण जाणीव असूनही, मी माझे उर्वरित आयुष्य या संशोधनपर कार्यासाठी समर्पित करण्याचा निर्धार केला आहे. माझी तीव्र इच्छा आहे की, हे कार्य मी मनापासून करावे. साहजिकच, यासाठी मला माझ्या सध्याच्या राजकीय जबाबदाऱ्यांमधून मुक्त व्हावे लागेल आणि निवडणुकीच्या राजकारणाशी संबंध तोडावा लागेल. मला पूर्ण जाण आहे की हे बोलणे जितके सोपे आहे, तितके प्रत्यक्षात अमलात आणणे कठीण आहे. हे कठीण व्रत पाळण्यासाठी आवश्यक ती मानसिक आणि नैतिक शक्ती तो मला लाभो ही  देवापाशी  प्रार्थना.

येथे एक प्रश्न उद्भवू शकतो : माझ्या सर्जनशील प्रयोगांचे स्वरूप आणि व्याप्ती काय असेल? माझी भविष्यातील कृती काय असेल? या संदर्भात मला तुम्हाला कळविण्यात आनंद होत आहे की, संयोगाने मी काही महिन्यांपूर्वी उत्तर प्रदेशातील गोंडा जिल्ह्यात एक सर्जनशील प्रयोग सुरू केला आहे. या सर्व सर्जनशील उपक्रमांचे केंद्र ‘जयप्रभा ग्राम’ असे नाव दिले आहे. ‘ग्रामोदय’ या प्रयोगासाठी पुढील उद्दिष्टे निश्चित करण्यात आली आहेत.

१. श्रमदान केंद्रित, तसेच विकेंद्रित अर्थव्यवस्थेच्या आदर्शाने, कृषी व औद्योगिक उत्पादन वाढविण्यासाठी, भारतीय परिस्थितीस अनुरूप, आधुनिक विज्ञान व तंत्रज्ञान विकसित करणे.

२. आर्थिक विषमता दूर करणे, समृद्ध व स्वावलंबी ग्रामीण जीवन निर्माण करणे, जमीनविषयक हक्क पुन्हा निश्चित करणे आणि कुटीर उद्योगांना प्रोत्साहन देणे.

३. जातिवाद, संप्रदायिकता आणि अस्पृश्यता यांसारखे भेद नष्ट करून, सुसंवादी, सौहार्दपूर्ण आणि परस्पर सहकार्याने चालणारे सामाजिक जीवन निर्माण करणे.

४. प्रत्येक व्यक्तीला भौतिक गरजा पूर्ण करताना नैतिक विकासाच्या मार्गावर प्रगती करता येईल, असे अनुकूल वातावरण निर्माण करणे.

वरील कार्यक्रम व्यक्तीच्या आर्थिक, सामाजिक आणि नैतिक विकासाच्या विविध उद्दिष्टांवर आधारित असून, त्याला एका वाक्यात असे मांडता येईल, 'सर्वांगीण विकासाद्वारे संपूर्ण परिवर्तन'

गोंडा जिल्ह्यातील प्रयोगाद्वारे कृषी विकास आणि ग्रामीण औद्योगिकीकरणाच्या माध्यमातून बेरोजगारी दूर करणे,  विषमतारहित समृद्ध जीवन घडवण्याचा एक अनुकरणीय आदर्श तयार करण्याचा आमचा प्रयत्न आहे. अशा प्रकारचे आणखी अनेक प्रयोग सुरू करण्याची गरज आहे. या सर्व प्रयोगांची जबाबदारी तरुण पिढीच्या खांद्यावरच टाकावी लागणार आहे. त्यासाठी समाजातील मागासलेल्या, उपेक्षित आणि दुर्बल घटकांच्या जीवनात डोकावण्याची, त्यांच्यात एकरूप होण्याची आणि त्यांच्या सुखदुःखात सहभागी होण्याची तळमळ त्या पिढीत जागृत करावी लागेल. या कामात मला कितपत यश येईल, हे सांगणे कठीण आहे. मात्र, राष्ट्रीय पुनर्रचनेचे हे कार्य पार पाडताना काही संवेदनशील तरुण मनांना या सर्जनशील प्रयोगांच्या मार्गाकडे आकर्षित करू शकलो, तर माझे जीवन मला अर्थपूर्ण वाटेल आणि माझ्या समाधानासाठी ते पुरेसे ठरेल.

या शब्दांसह, मी स्वतःला पूर्णपणे विधायक कार्यासाठी अर्पण करतो आणि माझ्या कोणत्याही बोलण्याने, वागण्याने किंवा निर्णयामुळे अनवधानाने मानसिक त्रास झाल्यास, राजकीय क्षेत्रातील सर्व सहकाऱ्यांची क्षमा मागतो. मला विश्वास आहे की राष्ट्रसेवेच्या या कठीण आणि अज्ञात मार्गावर चालताना, माझ्या सर्व सहकाऱ्यांचे, मित्रांचे आणि देशवासीयांचे प्रेम व पाठबळ माझ्या पाठीशी सदैव राहील. माझ्या आयुष्याच्या या शेवटच्या टप्प्यात, तेच माझे खरे खाद्य असेल.

जय भारत.